Ik denk dat het een kwestie is van en-en. Ten eerste is het nodig om systemen te ontwikkelen die zoveel mogelijk (d.w.z. relatief) surveillance-bestendig zijn. Een beetje zoals je je huis tegen inbrekers beveiligt, in de wetenschap dat iemand die echt wil binnenkomen, toch wel binnenkomt, maar wel trager, en dat klein, semi-competent grut (zeg maar de geheime dienst van een wat kleiner land in gevallen waarin die niet gefaciliteerd wordt door de geheime diens van een groot en machtig land) er niet bij kan. Ten tweede, en dat is eigenlijk het allerbelangrijkste, moeten mensen persoonlijke en collectieve netwerken opbouwen die ook zonder internet kunnen blijven functioneren. Ten derde moeten mensen leren om zodanig van internet gebruik te maken dat geautomatiseerde surveillance minder succesvol is. Denk aan de creativiteit van talloze Chinezen die in een kat-en-muis-spel met hun autoritaire regime steeds nieuwe benamingen verzinnen die door de algoritmes niet (meteen) eruit kunnen worden gevist, maar die ...