Rechters in Nederland moeten goed de balans tussen veiligheid en vrijheid bewaken en zich niet laten meeslepen in de paniekreflexen van politici die na incidenten allerlei maatregelen willen doorvoeren, zo stelt Janneke Gerards, hoogleraar Europees recht aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

Gerards gaf tijdens de Dag van de Rechtspraak een lezing (pdf) over veiligheid, grondrechten en de rechter. Volgens de hoogleraar is er een 'spanningsmoeras' tussen veiligheid en grondrechten. Daarbij zijn er veel percepties van wat veiligheid is, objectief en subjectief. Daarom is het van het grootste belang 'heel precies' te zijn in de definitie van belangen van de partijen die in dit soort zaken voor de rechter staan, aldus Gerards.

"We zouden veel preciezer moeten aanduiden wat we eigenlijk bedoelen als we het hebben over 'veiligheid', of we nu rechters of wetenschappers zijn, of politici, journalisten en opinieleiders. Dat helpt ons om beter na te denken over de vraag wat er nu eigenlijk op het spel staat, en waarom het nodig is om maatregelen te treffen", liet ze weten. Volgens Gerards moet dit het ook gemakkelijker maken om ons te weren tegen angstredeneringen en tegen de neiging om van veiligheid een obsessie te maken. Ook moet het helpen tegen de reflex om na ieder incident onmiddellijk te denken in termen van een aangescherpt preventie- of veiligheidsbeleid.

"Dit betekent dat we onszelf bij iedere discussies over veiligheid steeds de vraag moeten stellen of het gaat om een objectief bepaalbaar risico of eerder om een gevoel van onveiligheid, met hoeveel onzekerheden dat risico is omgeven en welke aard het precies heeft. Als we dat eenmaal weten, kunnen we gaan nadenken over de vraag of het nodig is om het te bestrijden, over de vraag hoe we dat dan willen doen en vooral ook: wat we bereid zijn op te offeren voor een grotere veiligheid of voor een groter gevoel van veiligheid."

Toetsing

Een tweede belangrijke taak die de hoogleraar voor de rechter weggelegd ziet is een toetsing van de legitimiteit van wetgeving. Als voorbeeld gaf ze dat na een ramp of een aanslag de politieke reflex heel vaak is het aanscherpen van eisen. "Juist daar zou een rechter scherp naar moeten kijken. Als aan een van de legitimiteitseisen niet is voldaan, heeft hij alle reden om de wetgever of het bestuur op de vingers te tikken." Tot slot pleitte Gerards ervoor dat rechters in de echte 'dilemmazaken' over vrijheid versus veiligheid, hun uitspraken uitgebreid motiveren. Dat helpt de rechter zelf, want zo kan hij beoordelen of wat hij in zijn hoofd heeft, ook op papier goed te beredeneren valt.