Het is precies een jaar geleden dat Bits of Freedom (BoF) als een feniks uit de as herrees, toch is de burgerrechtenbeweging nog altijd hard nodig. Het was tijdens Hacking at Random 2009 dat BoF de doorstart aankondigde en Security.nl de kersverse directeur Ot van Daalen als eerste interviewde. Inmiddels zijn we een jaar verder, tijd om de balans op te maken en naar de toekomst te kijken.

Een toekomst die deels wordt bepaald door het nieuw te vormen kabinet. Toch wil Van Daalen nog niet speculeren over wat een mogelijk minderheidskabinet met CDA en VVD voor gevolgen voor de privacy heeft. "De PVV is een vrij gesloten partij. Het CDA is op basis van stemgedrag, verkiezingsprogramma en het regeringsbeleid gericht op controle. En de VVD heeft twee kanten, de veiligheidsstroming die meer de nadruk op veiligheid legt en de vrijheidsstroming, die meer op vrijheid is gericht. We weten nog niet wie daar de overhand heeft." Pas als het regeerakkoord er ligt wordt duidelijk wat er op privacygebied van het nieuwe kabinet te verwachten valt.

Overheid
Op dit moment is het volgens Van Daalen zo dat privacy erg laag op de agenda van de overheid staat. "Persoonsgegevens zijn een belangrijk onderdeel van onze informatiemaatschappij, maar bij Justitie en Economische Zaken is slechts een handjevol ambtenaren dat daar nog niet eens full-time aan werkt." Iets wat opmerkelijk is, aldus de privacyvoorvechter. Bij grote bedrijven zijn juist meerdere mensen bezig met het opstellen en bewaken van privacybeleid. "Dat er bij de overheid zo'n beperkte mankracht voor beschikbaar is gesteld, dus naast het CBP, is niet goed en verklaart deels waarom het altijd een ondergeschoven kindje is." Van Daalen weet niet of een 'privacyminister' hiervoor de oplossing is. Hij wijst op de privacyofficieren die bij bedrijven actief zijn. "Zo zou bij de overheid een centrale persoon moeten zijn waar de expertise over privacy zich centraliseert en die beschikbaar is en toezicht houdt op de wetgevingsprocessen binnen de verschillende departementen."

De tegenstelling tussen bedrijven en overheid is opmerkelijk, aangezien veel bedrijven zich alleen aan de privacy houden omdat de wet ze dat voorschrijft, terwijl de wetgever op dit gebied juist tekort schiet. "De overheid kan het maken om dat niet te doen, omdat ze zichzelf daartoe niet verplicht. Als we kijken naar de bewaarplicht, daar moet je aan meedoen." Van Daalen noemt de analyses die de noodzaak van de bewaarplicht moeten aantonen een lachertje. "Er is geen kritische tegenbeweging binnen de overheid."

Big Brother
Volgens sommigen is dit het werk van "big brother" en probeert de overheid bewust de privacy van burgers af te pakken. "Opzet om meer informatie te verzamelen over burgers is er zeker. Dat is niet met kwade bedoelingen", zegt Van Daalen. Ambtenaren en ministers zouden in de veronderstelling zijn dat dit helpt bij het opsporen van meer misdadigers of dat dit efficiënter werken mogelijk maakt. "Er zijn talloze legitieme redenen dat je gegevens opslaat, maar wat je ook ziet is de oppervlakkigheid van het politieke debat. Er is een roep om iets voorkomen en het eerste waar men naar grijpt is meer opslag." Een ondoordachte reactie, waar in veel gevallen niet van vaststaat dat het het beoogde probleem ook oplost of voorkomt.

Van Daalen geeft als voorbeeld een onderzoek naar Amerikaanse inlichtingendiensten die gigantisch veel informatie opslaan, maar uit de cijfers blijkt dat Amerika helemaal niet veiliger is geworden. "Dat zie je ook in Nederland met de bewaarplicht. Die is in sommige landen niet geïmplementeerd en in andere wel. Het bewijs dat een land veiliger wordt doordat je opslaat waar iedereen een jaar is geweest, zoals nu gebeurt via onze mobiele telefoon, dat is er niet." Van Daalen spreekt van een interne prikkel bij politici en overheidsinstanties om steeds meer te verzamelen.

Tandenloze tijger
De privacy werd lange tijd in de gaten gehouden door het College bescherming persoonsgegevens (Cbp), maar deze organisatie treedt steeds minder vaak op de voorgrond, terwijl BoF juist regelmatig in het nieuws is. Critici noemen het Cbp zelfs een tandenloze papieren tijger. In een zeker opzicht heeft BoF een deel van de taken overgenomen. "Het CBP heeft er bewust voor gekozen om niet bij inspraakprocedures mee te doen." Vroeger schoof de instantie nog wel bij platformen en overleggen aan tafel, maar dat gebeurt nu veel minder. Bits of Freedom is op dit vlak iets actiever, maar toch ook voorzichtig. "Onze ervaringen tot nu toe zijn dat onze adviezen gewoon genegeerd worden en er ondertussen wel gezegd wordt dat er geluisterd is naar de belangen van de burger. Dat zien we heel duidelijk in ons contact met de overheid."

Dat is ook de reden voor BoF om altijd kritisch te onderzoeken of deze manier van werken wel het meeste effect sorteert. Via campagnes die mensen bewust maken van de problemen is mogelijk meer winst te boeken. "Als de beleidsmakers toch niet luisteren, is het handiger om de burger bewust te maken van het probleem."

Het gaat dan niet om demonstraties. "Mensen zien dat steeds minder als geschikte uitlaatklep voor hun frustraties." Blogs, Twitter en andere activiteiten op internet zijn daarentegen juist steeds populairder als het gaat om het uiten van onvrede. Activiteiten die ook steeds meer effect lijken te hebben. Eén van de grote successen die BoF het afgelopen jaar boekte was het beïnvloeden van de verkiezingsprogramma's van de verschillende partijen, door leden amendementen in te laten dienen, die vervolgens werden aangenomen. "Daardoor zie je nu in allerlei programma's stukken over privacy en vrijheid op internet, die er anders niet waren geweest. Dat is een effectieve manier van beleidsverandering, waarvoor je niet op de Dam hoeft te staan."

Toekomst
De actie met de amendementen stemt Van Daalen optimistisch over wat de organisatie in de toekomst nog kan bereiken. Het tweede punt waar de BoF directeur trots op is, is de Buma/Stemra actie. Die wilden geld zien voor het embedden van YouTube filmpjes, wat voor een golf van verontwaardiging zorgde. Samen met de internet community schreef Bits of Freedom een brief, met als uiteindelijk gevolg dat de regeling binnen een week werd ingetrokken.

Wat betreft dieptepunten vindt Van Daalen vooral de implementatie van de bewaarplicht een tegenvaller. De implementatie vindt plaats achter gesloten deuren zonder dat de burgerrechtenbeweging echt werd betrokken. Daarnaast is de verstrekte informatie is zeer beperkt. "Daardoor konden we geen volwaardige partner in dat proces zijn. Uiteindelijk zijn onze adviezen gewoon genegeerd."

Het andere waar Van Daalen zich over opwindt is "dat het maar door blijft gaan." Zelfs met een organisatie als Bits of Freedom worden er steeds weer wetten aangenomen die de privacy van de burger inperken. Zo oordeelde het CBP dat kentekenherkenning in strijd met de wet is, waarop de minister vervolgens de wet wilde aanpassen. "Dat is toch absurd! De instelling van de overheid is nog lang niet voldoende veranderd." Van Daalen ziet wel lichtpuntjes in partijprogramma's, "maar uiteindelijk moeten wij nog veel te vaak aan de bel trekken."

Hirsch Ballin
Een ander punt waar Van Daalen zich zorgen over maakt is het censuurplan van Hirsch Ballin. "Het is absurd dat een demissionair kabinet met een demissionaire minister het in hun hoofd haalt om iets te introduceren dat echt controversieel is. Dat komt de legitimiteit van het beleid niet ten goede."

Wat betreft de toekomst wil BoF zich het komende half jaar op twee punten richten, namelijk het terugdraaien van de bewaarplicht en het invoeren van netneutraliteit. "In tegenstelling tot het oude Bits of Freedom hebben we gekozen om veel focus in ons werk aan te brengen." Dat betekent dat er wordt gekeken naar twee grondrechten: communicatievrijheid en privacy, en dan voornamelijk op alles wat met internet te maken heeft.

De Europese Commissie zal later dit jaar de bewaarplicht herzien. "Dat is een belangrijke kans om die terug te draaien of een opt-out voor Nederland te bedingen." Netwerkneutraliteit gaat over het dataverkeer van gebruikers en of de internetprovider dat mogen inzien. Als het aan Van Daalen ligt wordt het verboden voor providers om het dataverkeer van klanten aan de hand van inhoud of bestemming te discrimineren, behalve als de veiligheid van het netwerk in gevaar komt of als er sprake is van tijdelijk onvoorziene congestie.

Toch is er ook ruimte om de proefballonnen van Hirsch Ballin af te schieten. "Wij hebben ruimte ingebouwd voor ad-hoc proefballonnetjes die uit de lucht moeten worden gehaald." Naar aanleiding van het plan van de minister werkt BoF nu aan een brief.

Deep packet inspection
Naast het optreden in de media, wist Bits of Freedom in het eerste jaar ook veel aandacht te krijgen door de Big Brother Awards. De prijs voor de grootste privacyschenders van Nederland. In 2007 won de Nederlandse burger de prijs, vanwege de onverschillige houding als het om privacy gaat. Veel mensen geloven nog steeds in en verschuilen zich achter het "ik heb toch niets te verbergen" excuus.

De situatie is volgens Van Daalen iets veranderd. Het gaat dan onder andere om de reacties op plannen van Hirsch Ballin. "Er is een stroming aan het ontstaan die zich daar zorgen over maakt." Het gaat dan niet alleen om de groep burgers die al langer in de privacy geïnteresseerd is, maar ook om doorsnee burgers. Daarnaast was privacy een thema in de verschillende verkiezingsprogramma's en dat was het tot voor kort niet het geval. "Zelfs het CDA had een paragraaf over privacy opgenomen. Het is niet de beste paragraaf ooit, maar het is al stukken beter in vergelijking met Balkenende die in 2002 nog zei dat als je niets te verbergen hebt, je ook niets te vrezen hebt. Het gaat vooruit. Ik weet niet of wij als burger de prijs verdienen, maar we zijn een minder goede kanshebber geworden."

Persoonlijk maakt Van Daalen zich vooral over de bewaarplicht zorgen. "Het is de eerste grootschalige surveillance van Nederlanders. Iets dergelijks bestond er nog niet." Niet alleen met wie je belt en mailt vindt hij ver gaan, maar ook het feit dat je locatie wordt opgeslagen. Gecombineerd met dat veel mensen een mobiele telefoon hebben, betekent dat de overheid vrijwel de gehele bevolking een jaar lang in de gaten houdt. "Ik ben bang dat dat gegeven voor andere grootschalige surveillance gebruikt gaat worden."

Een ander punt dat Van Daalen niet lekker zit is deep packet inspection, het controleren van al het internetverkeer op inhoud, om die te filteren of te blokkeren. De technologie is nog niet ver genoeg gevorderd om dat kosteneffectief te doen, maar in Engeland vinden er al experimenten mee plaats. Zo kan worden gekeken naar alle internetverkeer, onder meer om te zien wat gebruikers allemaal downloaden, die daar vervolgens voor kunnen afrekenen. Ook in Nederland zouden
lobbygroepen dit willen invoeren.

Geen Facebook
Ondanks alle overheidsplannen zijn er toch dingen die burgers kunnen doen. Van Daalen heeft zelf geen Facebookprofiel, althans, niet onder zijn eigen naam. Ook zit hij niet op Hyves en Twitter. Hij gebruikt PGP voor het versleutelen van zijn mail en ook zijn schijf is versleuteld. Natuurlijk reist hij met een anonieme OV-chipkaart, heeft hij voor de invoering van het nieuwe paspoort met vingerafdruk nog snel zijn oude verlengd en probeert hij bewust te zijn van wat hij achterlaat bij derden. "Maar ik denk dat ik het nog veel beter zou kunnen doen."