Door Anoniem:R.I.P privacy = R.I.P. rechtsstaat.
"EUSSR" vond ik altijd populistisch geneuzel, nu toch even slikken.
Ergens gelezen dat er in China tienduizend keer per jaar oproer plaatsvindt en elke keer wordt neergeslagen. Begrijpelijk als mensen in het nauw worden gedreven en hun gerechtvaardigde belangen niet via het recht kunnen beschermen.
Zien we nu ook in Nederland / EU een overgang van een rechtsstaat naar een "volkswoede-staat"?
Het hoeft niet zo zwart-wit te zijn. Er zijn ook hybride modellen denkbaar tussen "rechtsstaat" en "volkswoede-staat" (leuk trouwens!). Enkele basis-aannames achter het idee van een "rechtsstaat" zijn:
(1) scheiding tussen drie machten (trias politica): wetgevende, uitvoerende, rechtsprekende;
(2) democratisch gelegitimeerde, geschreven wetten zijn leidend voor de rechterlijke macht;
(3) rechters streven binnen die wettelijke kaders naar het realiseren van rechtvaardigheid.
Geen van die drie aannames klopt in de huidige realiteit van Nederland:
Ad (1): de drie machten vormen drie handen op één buik. Die buik is de kern van de elite die moet worden bediend;
Ad (2): ongeschreven bestuurlijke wensen zijn leidend voor bestuursrechters, de geschreven wetgeving dient vooral als instrument om het inwilligen van zulke bestuurlijke wensen aan het volk te kunnen verkopen met vertoon van (moreel) gezag;
Ad(3): bestuursrechters streven niet primair naar het realiseren van rechtvaardigheid, maar naar het bedienen van bestuurders door weerstand tegen bestuurlijke besluiten te neutraliseren. Dat kan echter alleen als de pretentie dat er wordt gestreefd naar rechtvaardigheid, door deze rechters in stand wordt gehouden. Om in de ogen van het bestuur goed te kunnen functioneren, moeten deze rechters dus op een leugenachtige manier opereren. Dat lukt het beste als ze ook tegen zichzelf liegen over hun motieven, of zelfreflectie ontwijken door niet scherp meer na te denken over hun eigen motieven en handelwijze. Rechters die te veel in de spiegel kijken, komen in mentale problemen. Als ze ook nog "in waarheid gaan leven" (Vaclav Havel) door oprechte zelfkennis en oprecht rechtvaardigheidsstreven in praktijk te brengen, dan brengt dat grote risico's met zich mee voor hun verdere carrière. Leden van de Raad van State hebben allemaal een succesvolle carrière gemaakt. Trek zelf je conclusies over de manieren waarop ze hun positie hebben bereikt, en wat dat met hun mindset en attitude heeft gedaan.
Zelfs in Wikipedia zijn al aanwijzingen te vinden over de werkelijke situatie, bijvoorbeeld onder het lemma "trias politica":
In theorie is het systeem van de trias politica een van de basisprincipes van de westerse democratie. In de praktijk is een aantal fundamentele beginselen als openbaarheid van uitspraken en verbod op vermenging van functies, hoewel vastgelegd in de Nederlandse Grondwet en in verdragen als het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en het EU-verdrag al dan niet terecht, minder van toepassing geworden. (...)
Er is soms kritiek op de scheiding van machten binnen instituties in Nederland. Een voorbeeld is de functie van de Nederlandse Raad van State, die zowel de hoogste bestuursrechter is als adviesorgaan voor parlement en regering, waaronder advisering over alle nieuwe wetten; de raad heeft dus functies op het gebied van alle drie de machten uit de driemachtenleer. Na een uitspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zag de Nederlandse staat zich gedwongen om binnen de Raad van State een afdeling bestuursrechtspraak in het leven te roepen aangezien de onafhankelijkheid van de rechtspraak niet gewaarborgd was als hetzelfde orgaan betrokken was bij de totstandkoming van wetten. Luxemburg werd in deze uitspraak (Procola-arrest) op de vingers getikt omdat het eenzelfde indeling had voor zijn Raad van State.
Door het idee los te laten dat we hier te maken zouden hebben met rechters in de eigenlijke (materiële) zin van het woord, en in plaats daarvan te onderkennen dat het hier gaat om
prelaten, worden allerlei uitspraken van de "afdeling bestuursrecht" beter verklaarbaar, waaronder ook deze over de Arnhemse afvalpas.
In de kern zijn bestuursrechtelijke procedures in Nederland altijd een kwestie van "proleten versus prelaten". Of ook wel: "casinobezoekers versus casinobazen". We weten allemaal hoe dat gaat: af en toe mogen casinobezoekers even wat winnen om de spanning erin te houden en klandizie te lokken. Maar aan het eind van de dag is er maar één winnaar: de casinobaas.
Hoe slimmer het casino is georganiseerd en hoe verleidelijker de façade, hoe minder volkswoede er op straat hoeft te worden afgehandeld. In Nederland is het casino naar mijn inschatting heel slim georganiseerd: vriendelijk personeel, een laagdrempelige uitstraling, relatief weinig entreegeld.
De vraag rijst: waarom zouden intelligente mensen die in beginsel kunnen snappen hoe het ècht werkt, überhaupt nog als bezoeker ("rechtzoekende") zo'n casino betreden? Daarvoor zijn verschillende verklaringen denkbaar. Jeugdige naïviteit en gebrek aan ervaring is daar één van. Hindermacht ontwikkelen is een andere verklaring, die volgens mij (wellicht onbedoeld) een rol heeft gespeeld in de zaak met de Arnhemse afvalpas. Die leidde tot een politieke dynamiek (referendum over het afvalbeleid) waardoor de afvalpas in die stad inmiddels weer is afgeschaft.
Een derde mogelijke verklaring is dat juridische procedures kunnen dienen om de werkelijke aard van een situatie voor een groter publiek zichtbaar te maken. Een recent en beroemd voorbeeld daarvan is dat van Alexei Navalny, die begin dit jaar naar Rusland terugkeerde in de bijna-zekerheid dat hij daar gearresteerd zou worden en dan in een schijnproces zou worden veroordeeld. Vanuit een strikt juridisch perspectief gezien, was die terugkeer naar Rusland waanzin, want juridisch kansloos. Maar Navalny keek naar een grotere samenhang en achtte het daarom zinvol om het toch te doen. (Noot: Het Russische bestuur vindt zelf dat de rechterlijke macht in Rusland prima functioneert, en Russische rechters zijn het daarmee eens.)
Volkswoede is als een rivier die de weg van de minste weerstand zoekt. Hoe rechtvaardiger en transparanter een rechtssysteem functioneert, hoe meer volkswoede zo'n systeem kan kanaliseren, absorberen en oplossen. Het is wrang om te constateren dat
hoe onrechtvaardiger een samenleving functioneert,
hoe hoger de kwaliteit die het rechtssysteem van die samenleving moet hebben om de volkswoede nog te kunnen neutraliseren.
In een heel rechtvaardige samenleving hoeft de rechterlijke macht niet meer te zijn dan een kleine kleefstrip op het bestuursgebouw, die wat geïsoleerde, bozig zoemende vliegjes met gemak afvangt. In een steeds onrechtvaardiger wordende samenleving moet de lijmlaag op het bestuursgebouw steeds worden uitgebreid en steeds dikker worden aangebracht, en nog worden aangevuld met geautomatiseerde gifspuiten en andere contrapties om steeds grotere zwermen horzels, roofwespen, vampiervleermuizen en aasgieren buiten de deur te houden.
Meestal lukt dat op den duur niet meer en gaat het bestuur over tot preventief politiegeweld tegen vreedzame demonstranten en andere critici. Van zo'n escalatie zien we in Nederland ook al de eerste tekenen.
In april van dit jaar vroeg de Raad van State aan de maatschappij om "reflectie" (feedback) over het functioneren van de rechtspraak, met het oog op "de menselijke maat". En een paar dagen geleden, op 28 juni, heeft de Raad van State de notitie "Digitalisering - wetgeving en bestuursrechtspraak" uitgebracht, met daarin een aantal nobele overwegingen over hoe de bescherming van mensen en hun persoonsgegevens centraal moet staan bij wetgeving en rechtspraak over digitalisering ("mensgerichte benadering", "transparantie" e.d. - bijna synchroon met een recente blog van Aleid Wolfsen, voorzitter van de AP, met dezelfde strekking: inderdaad, twee handen op één buik). Deze nobele overwegingen roepen de vraag op hoe het kan dat de Raad van State tegelijkertijd met zijn uitspraak inzake de Arnhemse afvalpas een vrijbrief geeft aan overheden om zonder aangetoonde noodzaak persoonsgegevens te verzamelen - en aan de AP om niet te handhaven.
Er lijkt een kloof te bestaan tussen enerzijds abstracte, algemene woorden voor de bühne, en anderzijds de uitvoeringspraktijk. Dat past bij de verklaring die ik hierboven achter Ad(3) heb gegeven: er moet een morele pretentie worden opgehouden omwille van het behoud van rechterlijk en bestuurlijk "gezag", maar het is niet de bedoeling dat die pretentie in de praktijk wordt waargemaakt.
M.J.