Een wetsvoorstel waarmee het kabinet naar eigen zeggen witwassen wil aanpakken, en waarbij alle transacties van alle Nederlanders vanaf 100 euro worden gemonitord, leidt ook in aangepaste vorm tot massasurveillance, zo waarschuwt de Autoriteit Persoonsgegevens. Volgens de privacytoezichthouder, die spreekt van een bancair sleepnet, is het voorstel niet noodzakelijk en in strijd met het evenredigheidsbeginsel.

Banken zijn nu al wettelijk verplicht om individuele controles uit te voeren naar mensen of bedrijven die mogelijk geld witwassen of terrorisme financieren. Ongebruikelijke transacties moeten ze melden bij de autoriteiten. Met het Wetsvoorstel Plan van aanpak witwassen worden alle banktransacties van alle Nederlanders in één gecentraliseerde database gemonitord met behulp van algoritmes. Daarbij gaat het om alle transacties vanaf 100 euro.

Vorig jaar oktober waarschuwde de Autoriteit Persoonsgegevens dat het wetsvoorstel de deur naar ongekende massasurveillance door banken opent. Eerder uitte ook de Raad van State kritiek op het wetsvoorstel. Het kabinet heeft vervolgens het wetsvoorstel herzien, maar volgens de AP staan de belangrijkste bezwaren van het eerdere advies nog overeind. "Deze bezwaren en zorgen zijn ernstig van aard: de AP ziet een vorm van massasurveillance die kan leiden tot uitsluiting en waarbij risico’s op discriminatie kunnen ontstaan."

Onrechtmatige aantasting van fundamentele rechten

De privacytoezichthouder vindt het voorstel niet noodzakelijk en noemt het in strijd met het evenredigheidsbeginsel. "Het voorstel overschrijdt een drempel van ongedifferentieerde massasurveillance door private partijen. De wetgever moet zich realiseren dat hiermee de weg van volledige centrale controle op het betalingsverkeer wordt ingeslagen", zo waarschuwt de AP. "Deze weg is een onrechtmatige aantasting van de fundamentele rechten en burgerlijke vrijheden. Dit zorgt voor een maatschappij waarin een voor iedereen essentiële voorziening als het betalingsverkeer wordt gebruikt om massaal en centraal alle burgers te monitoren."

Verder stelt de Autoriteit Persoonsgegevens dat het "centraal bancair sleepnet" dat het kabinet wil invoeren in strijd met het Handvest voor de grondrechten van de Europese Unie is. Slechts een klein percentage van het totale betalingsverkeer is namelijk direct of indirect gelieerd aan witwassen. "Een middel dat gericht is op het opsporen van relatief gering aantal gevallen zal worden ingezet tegen alles en iedereen. Het staat daarmee gelijk aan het ‘preventief fouilleren’ van elke betaling en vervolgens deze informatie te delen met anderen", merkt de AP op (pdf).

Daarnaast maken de bestaande Europese en nationale anti-witwas- en terrorismefinancieringsregels al vergaand inbreuk op de privacy van burgers en staan op gespannen met het Handvest, gaat de toezichthouder verder. "Het voorliggende wetsvoorstel bevat nationale keuzes die hier nog eens bovenop komen." De AP is ook bank voor function creep, waarbij het systeem later voor compleet andere doeleinden wordt ingezet. "De ingeslagen weg nu is bepalend voor de toekomst", waarschuwt de privacytoezichthouder. Morgen vindt er in de Tweede Kamer een rondetafelgesprek over het wetsvoorstel plaats.