Positief dat hier eindelijk bewustwording over lijkt plaats te vinden binnen de overheid.


Wat dit laat zien, is hoe de technische inrichting van een ICT-systeem negatieve consequenties kan hebben voor de rechtsbescherming (en dus de rechten) van mensen.

Bij de invoering van zulke systemen door overheden wordt bijna altijd voor de bühne gedaan alsof dat een puur technische aangelegenheid is, waarbij dezelfde wet wordt uitgevoerd met dezelfde resultaten. De pretentie is dan dat de invoering van het systeem geen invloed zou hebben op de rechten van burgers.

In de praktijk is dat vaak niet waar. Bijzonder dat de AVG nu door een rechter wordt aangegrepen om de schadelijke effecten van deze onjuiste pretentie te corrigeren.

M.J.

het zal wel weer van links komen..fraude is fraude..en niet goed lulen....het o.m in Nederland moet ook op de schop zeker wat straffen betreft.....de bezem er door heen...

Dat soort terminologie wordt niet door techneuten bij elkaar gefantaseerd maar zit erin omdat de opdrachtgever expliciet heeft aangegeven dat dat de te gebruiken terminologie is. Dat valt onder wat een automatiseerder niet technisch noemt maar functioneel. Als het niet geautomatiseerd was geweest had de term nog steeds op allerlei formulieren, in allerlei documenten etc. gestaan. Dat geautomatiseerde systemen nu mensen die termen steeds voor hun neus zetten is waar, maar anders was dat op een andere manier net zo goed gebeurd, want het werk zou nog steeds zijn gedaan en de terminologie zou nog steeds zijn gebruikt.

Wat jij beschrijft ("op een andere manier was het net zo goed gebeurd") is precies hoe het in theorie zou zijn gegaan / zou hebben moeten gaan. Mijn stelling is nu juist dat de "gekozen" technologie in de praktijk wel degelijk een effect kan hebben op datgene wat een automatiseerder "functionaliteit" zou moeten noemen, maar wat meestal buiten de relatief smalle definitie voor "functionaliteit" valt die door automatiseerders wordt gehanteerd.

"Functionaliteit" is voor een automatiseerder wat een bepaald ICT-systeem rechtstreeks doet, maar niet de bredere, meer indirecte effecten van het systeem in een bepaalde context (omgeving).

Stel bijvoorbeeld (fictief denkvoorbeeld) dat er bepaalde bevoegdheden nodig zijn om wijzigingen aan te mogen brengen in een ICT-systeem, en die bevoegdheden zijn belegd bij bepaalde mensen van een bepaald organisatie-onderdeel dat geacht wordt een "technische" taak te vervullen, bijvoorbeeld het beheer en onderhoud van dat systeem. En stel even dat er enige organisatorische spanning (latente competentiestrijd) bestaat tussen dat organisatie-onderdeel en bijv. een beleidsafdeling of een juridische afdeling. Dan kan het zijn dat een corrigerende handeling die voorafgaand aan de ingebruikname van het ICT-systeem relatief eenvoudig zou zijn geweest, bijvoorbeeld het verwijderen of vervangen van bepaalde codes op bepaalde plekken in het systeem, nu in de praktijk moeilijker is geworden omdat dat nu raakt aan de verhoudingen tussen (medewerkers van) verschillende afdelingen met verschillende competenties en mandaten.

Er kan bijvoorbeeld onenigheid ontstaan of alleen de betekenis van een bepaalde code in het digitale ICT-systeem moet worden veranderd (bijv. van "fraude" in "betalingsachterstand" of "nog verschuldigd bedrag"), of dat ook de code zelf moet worden veranderd - met allerlei repercussies voor het functioneren van het systeem als die verandering van codes en verwijzingen naar codes niet heel consequent overal wordt doorgevoerd. Het wordt nog complexer als verschillende ICT-systemen (bijv. van verschillende organisaties - zeg: gemeenten) naar elkaar verwijzen als (geautomatiseerd ontsluitbare) informatiebronnen.

Dit is het soort problematiek waar techneuten, systeemontwerpers (zowel waar het gaat om functionaliteit als waar het gaat om technische programmering), beleidsmedewerkers en bestuurders zich beter bewust van zouden moeten zijn.

Men zegt altijd dat digitalisering werkprocessen efficiënter en flexibeler maakt, maar in geval van veranderprocessen is soms juist het tegendeel het geval. Zou elke serieuze analyse van een werkproces niet ook de mogelijke, toekomstige veranderingen in dat werkproces moeten behelzen? Dat werpt een ander licht op de vermeende voordelen van het digitaliseren van werkprocessen, en de vermeende nadelen van ouderwetse registraties op papier of "stand-alone-" werkprocessen.

Door een op zichzelf simpele registratie in te bedden in een groot, complex geautomatiseerd systeem met aan elkaar gekoppelde algoritmes en werkprocessen ("workflow"), kan het juist bewerkelijker en complexer gemaakt worden om bepaalde correcties door te voeren zonder nieuwe problemen te veroorzaken.

Een modulaire opbouw van het systeem helpt daar niet altijd tegen, als modules naar elkaar verwijzen (wat ze natuurlijk doen, anders waren het geen modules maar separate systemen).

M.J.

@M.J.

Als je in de pdf van het CBS kijkt waar de officiële kwalificaties met de te gebruiken numerieke codes instaan, waar Arnoud in zijn antwoord op de vraagsteller naar linkt, kan je zien dat het hierom gaat:

51 Fraude: verzwijgen witte inkomsten
52 Fraude: verzwijgen zwarte inkomsten
53 Fraude: verzwijgen vermogen(sinkomsten)
54 Fraude: onjuiste opgave woonadres
55 Fraude: onjuiste opgave huishouden
56 Andere fraude
58 Boete wegens fraude
59 Boete niet wegens fraude

Ik zou heel raar staan te kijken als het woord "fraude" hier niet door zoiets als "opgavefout" kan worden vervangen, zonder dat de codes veranderen. In de ICT-systemen waarin dit voorkomt zal, tenzij die bedroevend slecht ontworpen en geïmplementeerd zijn, dat een kwestie zijn van het tabelletje met omschrijvingen aanpassen, en nagaan of een tekst door de wijziging in het aantal gebruikte tekens ergens niet in een layout past. Dan zwerven er vast nog allerlei documenten rond waarin het woord "fraude" is gebruikt, waarvan een deel wel (zoals actuele documentatie) en een deel niet (zoals gearchiveerde stukken) zal moeten worden aangepast.

Binnen goed opgezette IT-systemen is dit helemaal niet zo'n grote aanpassing. De juiste vervangende term bedenken lijkt, gezien het feit dat het om officiële kwalificaties gaat, centraal te moeten gebeuren en dat is beslist geen technische aanpassing.

Je hebt zeker een punt dat het uitbesteden van een deel van het werk aan een ICT-systeem tot gevolg heeft dat gebrek aan flexibiliteit waarmee men dat systeem aan kan passen een rem kan zijn op de flexibiliteit waarmee men anders kan gaan werken. Ik zie dat niet als probleem van de techniek maar van hoe die wordt ingezet. Bedenk dat een geautomatiseerde administratie het werk van makkelijk duizenden werknemers doet, en een grote organisatie heel anders laten werken is ook geen kwestie van even een knopje omzetten.

Ik heb nog als automatiseerder gewerkt in een tijd dat hoger management besefte hoe enorm veel men ermee uitspaarde, en de toen nog schreeuwend dure automatisering ondanks die hoge kosten zag als een goede investering. Ik heb gewerkt bij een mainframe-site waar men heel effectief het legacyprobleem wist te vermijden door te accepteren dat een informatiesysteem een bruikbare levensduur van meestal 10-15 jaar heeft en dan door nieuwbouw moet worden vervangen. Het geheel was opgeknipt in tientallen systemen zodat vervangingsprojecten niet onhanteerbaar groot werden, en er was daardoor eigenlijk altijd wel ergens een vernieuwbouwproject gaande. Dat lijkt op het eerste gezicht een schreeuwend dure manier van werken, maar soortgelijke bedrijven die dat niet deden en door bleven modderen met verouderde systemen hadden een veelvoud van het aantal ontwikkelaars nodig voor in essentie hetzelfde, afgaande op de verhalen van mensen die daar gewerkt hadden.

Ik heb helaas ook de ontwikkeling meegemaakt van hoe management alles wat bereikt werd met een opmerkelijke gretigheid onmiddellijk als vanzelfsprekend ging zien en meteen vergat hoeveel kosten de investeringen uitspaarden, waardoor automatisering voortaan alleen nog als kostenpost gezien werd, en kostenposten moeten worden geëlimineerd. Men deed geen kosten/baten-analyse, men deed eigenlijk alleen een kosten-analyse en maakte zichzelf wijs dat de baten een soort natuurverschijnsel waren dat vanzelf ging. Op korte termijn levert dat soort roofbouw natuurlijk concurrentievoordeel op, maar op lange termijn leidt het tot een uitgeholde, onbeheersbare puinhoop.

Dat is in mijn ogen de kern van het probleem. Dan krijg je dat men de automatisering uiteindelijk de deur uit doet en het uitbesteedt en/of pakketten gaat inzetten. Dat maakt de lijnen langer, de betrokkenheid van de automatiseerders lager, aanpassingen gaan trager en slechter of gebeuren helemaal niet, bedrijven kunnen zich veel moeilijker van hun concurrenten onderscheiden als iedereen hetzelfde doet, en er bouwt zich zo een puinhoop op die op een gegeven moment genadeloos hard gaat bijten.

Dat ligt niet aan de techniek, dat ligt aan hoe we ermee omgaan.

Het zou goed kunnen dat het in dit specifieke geval zo kan worden opgelost, dus zonder de codes te hoeven vervangen, mits(!) er inderdaad sprake is van "goed opgezette IT-systemen". Dat laatste vereiste raakt aan het probleem. Het opzetten, onderhouden een aanpassen van IT-systemen is mensenwerk.


Ik denk dat techniek nooit een probleem "heeft" en helemaal op zichzelf gezien (dus als voorhanden zijnde mogelijkheid, gezien los van de menselijke omgeving waarin-ie gebruikt kan worden) ook nooit een probleem "is". Dit valt quasi-ludiek te illustreren met de vragen:
1. "heeft" de atoombom een probleem? Nee. Hij ontploft niet, of hij ontploft wel. Voor de atoombom vormt geen van beide een probleem.
2. "is" de atoombom een probleem? Antwoord: nee, die is geen probleem, mits(!) er geen mensen (of andere wezens) voorhanden zijn die hem kunnen laten ontploffen.


Wat je hier beschrijft, is een voorbeeld van wat er gebeurt als er WEL mensen bij techniek in de buurt zijn. Om het in populair-technische termen uit te drukken: de imperfecte omgang van mensen met techniek "is geen bug, maar een feature".


Ja. Maar wat je er niet bij zegt, is dat het een structureel probleem is waarvan de oorzaak diep geworteld is in de intereactie tussen mensen en elke vorm van techniek. Het is geworteld in de menselijke natuur en cultuur, en die oorzaak kun je niet met "technische" middelen wegnemen zonder de menselijke natuur en cultuur, en daarmee onze humaniteit, te verwoesten.


Ik denk dat het een theoretische en misleidende exercitie is om "de techniek" geheel apart te zien van "hoe we [d.w.z. mensen] ermee omgaan". Techniek kan ten minste vijf dingen betekenen:
1. Door mensen gebouwde apparaten (bijv. computers, netwerkkabels, satellieten - inclusief de programmering daarvan);
2. De kunst (know-how) van het bouwen van zulke apparaten - gekend en beoefend door mensen;
3. De activiteit van het bouwen van zulke apparaten - uitgeoefend door mensen;
4. Het gebruik van zulke apparaten - door mensen;
5. Het ondergaan van de effecten van zulke apparaten - door mensen.

Alleen de onder 1. genoemde, dode apparaten kunnen bestaan en in sommige gevallen doorgaan met functioneren, als "legacy", zonder dat er nog langer levende mensen in de buurt zijn. Maar die situatie is irrelevant voor de vraag die in bovenstaand artikel aan de orde komt, namelijk hoe ervoor kan worden gezorgd dat mensen niet de dupe worden van een door automatisering veroorzaakte "legacy" van onvoldoende flexibiliteit als gevolg van de onvoldoende doordachte bouw van technische complexiteit. Het gaat immers om een situatie waarin er nog WEL levende mensen in de buurt zijn.

In alle andere gevallen (nrs. 2 t/m 5) is er geen sprake van techniek die separaat van mensen functioneert, en ook niet van een beheersbaar "systeem" van mensen in combinatie met technische middelen, maar van een levende biotoop waarvan mensen en techniek beide deel uitmaken, in onderlinge verwevenheid.

Jouw idee dat mensen hun technische mogelijkheden en middelen op een "goede" manier inzetten, waarbij "goed" zou betekenen dat het legacyprobleem effectief geminimaliseerd wordt, is een onrealistisch ideaalbeeld, met andere woorden een utopie, die we dan een "bio-techno-utopie" zouden kunnen noemen. Dat is net zo utopisch als een fantasie over een eiland met een wijze, rechtvaardige heerser en een perfect functionerend rechtssysteem.

Het idee dat mensen een complex, digitaal systeem als middel (instrument) kunnen gebruiken ("ermee omgaan") zoals een individuele mens een vork gebruikt om een stukje broccoli in zijn mond te stoppen, is onjuist. De complexiteit van het systeem heeft invloed op het gedrag van de levende bouwers en gebruikers, inclusief de managers die (zoals 90% van de managers nu eenmaal doet) op kortzichtige, opportunistische wijze "kosten" proberen te besparen - behalve dan hun eigen salariskosten.

Ik heb zelf ook een keer de interactie tussen directie, managers, extern ingehuurde projectmanagers, een ICT-afdeling en eindgebruikers kunnen volgen tijdens een langdurig vernieuwingsproject (of misschien: "enkele" projecten - het onderscheid tussen enkelvoud en meervoud viel niet eenduidig te maken, het was meer een soort "traject" of eigenlijk een "proces", of nou ja, laten we het beestje maar bij de naam noemen, een soort van "evolutie" - alhoewel, uiteindelijk was het vooral een kwestie van "convolutie"). De eindgebruikers probeerden zo goed en zo kwaad als het kon te overleven, met behulp van knip- en plakwerk. Ja, soms zelfs letterlijk - medewerkers maakten papieren lijstjes om bepaalde zaken te kunnen blijven overzien, en omdat ze dat van hogerhand niet meer mochten doen, want dat was vanuit de management-filosofie gezien niet "efficiënt" en ze moesten "leren vertrouwen op het systeem", deden ze het stiekem en printten die lijstjes uit, omdat ze anders hun werk helemaal niet meer konden doen. Je moet dan o.a. denken aan precies het soort lijstje dat hier wordt genoemd: systeemcodes met omschrijvingen.

Mijn rol was die van een soort thermometer die terugrapporteerde aan één van de managers, die een bepaald belang wilde behartigen in dit "krachtenveld". Ik had zelf in die fase geen projectverantwoordelijkheid, dus kon er relaxed naar kijken en "mee omgaan". Maar godallemachtig, wat jeukte het om dat te zien gebeuren, en om te moeten manoeuvreren om de diverse geledingen te trechteren richting transparantie en richting bereidheid om de werkelijkheid onder ogen te zien. Dit leidde uiteindelijk tot een soort "bonte avond" waarin het debacle voor de directie concreet zichtbaar werd - een debacle waarvoor uiteraard niemand verantwoordelijkheid nam. De schuld werd impliciet naar de ingehuurde externen toegeschoven, maar die hadden hun goudgerande vergoedingen al binnen en het kon ze verder de reet roesten. Dag, dag! Het interne management was voldoende gecompromitteerd om ervoor te zorgen dat de zaak werd stilgehouden.

Het is te gemakkelijk om dan te zeggen: "Dat ligt niet aan de techniek." Techniek bestaat in de praktijk alleen als onderdeel van een sociaal organisme. Met al het asociale. opportunistische en hypocriete gedrag dat daarbij komt kijken. Het is volstrekt onrealistisch om te verwachten dat "men" (wie?) door middel van de invoering van "goede technische voorzieningen" dergelijk gedrag zal kunnen beëindigen of zelfs maar neutraliseren.

M.J.

Dit heeft niets met computersystemen te maken. Het gaat om woord fraude en wat er mee als emotie opgeroepen wordt.
Misbruik van faciliteiten mag je nu nog kennelijk nog zo benoemen. Als het woord misbruik gelijk gesteld wordt aan misdadig zoals bij #metoo dan mag dat ook niet mee.
Dan wordt het "zij die een regeling gebruiken waarvoor die regeling niet bedoeld is". Newspeak en kafka speelden met dat soort woorden en betekenisveranderingen. Het veranderd niet aan de situatie zelf.

je hebt daar een beschrijving neergezet hoe een cultuur met kafkiaanse trekken zichzelf onmogelijk maakt. Wijzen naar techniek is de makkelijke ontkenning van verantwoordelijkheden bij beslissers

Is simpel hoor. Fraude is een misdrijf. Wat enkel een rechter kan vaststellen. Nadat het overtuigend bewezen is. Fraudevlaggetjes zetten in databases is laster. Wat ook een misdrijf is.

Nou mag je als burger best een beetje jokkebrokken. Zeker als je er niemand mee kwaad doet. Maar de staat kan zich dat niet permitteren.

Dan kan het zomaar weer miljarden gaan kosten en het probleem is, zodra je een miljard uit moet geven, hoe krijg je dat weer terug. Als het je eigen geld niet is.

Het heeft wel met computersystemen te maken, omdat het woord "fraude" en bepaalde, daarbij behorende codes zijn opgenomen in computersystemen, en nu in die computersystemen gewijzigd moeten worden, op grond van een uitspraak van een rechter. Als(!) dat in één of meer computersystemen minder makkelijk kan, dan geeft dat aanleiding voor bezinning en bewustwording over wat je wel en niet in een computersysteem moet zetten, en zo ja, op welke manier.

"Fraude" is een ernstige aanduiding, die ook in het strafrecht wordt gebruikt. Zo'n aanduiding doet wel wat meer dan alleen "emotie oproepen". Wie eenmaal, door een keer een bonnetje te "vergeten" (wat in de politiek overigens heel gewoon is) als "fraudeur" wordt aangemerkt, kan daar zeer nadelige gevolgen van ondervinden als die benaming wordt gebruikt in computersystemen die in een heel andere, niet-strafrechtelijke context worden gebruikt, en dan misschien via een omweg weer terugkomt naar een omgeving waarin het woord alsnog wordt geïnterpreteerd alsof het om een strafrechtelijke aanduiding zou gaan, met bijbehorende consequenties. Omdat computersystemen in de sociale zekerheid (incl. de Participatiewet) tegenwoordig in hoge mate aan elkaar gekoppeld zijn en kunnen worden, brengt dit extra risico's mee voor mensen die genoodzaakt zijn een beroep te doen op sociale zekerheid.

Het gaat hier om de bescherming van mensen die toch al in een kwetsbare positie verkeren, tegen nog meer ellende. Denk in dit verband aan het soort ellende die het Toeslagenschandaal voor tienduizenden mensen met zich meebracht. Die mensen werden ook als "fraudeur" aangemerkt.

Wijzen op de verwevenheid van sociale processen en techniek, is niet hetzelfde als "naar techniek wijzen om de verantwoordelijkheden van beslissers te ontkennen". Ik wil juist dat de beslissers verantwoordelijk worden gehouden voor zowel hun beslissingen ten aanzien van mensen als hun beslissingen ten aanzien van de bouw en implementatie van techniek. Omdat die twee met elkaar samenhangen.

M.J.

Dat kun jij zelf vinden, en zelf over oordelen, maar dat betekent niet dat het dan ook waar is!
Als jij iets verkeerd opgeeft en daardoor teveel uitkering ontvangt, dan doe je daar misschien niet 1 iemand kwaad mee, maar wel "de samenleving als geheel".
Het is de taak van de uitkeringsinstantie om er op te letten dat dat niet te veel gebeurt.
Want als er teveel geld onterecht weglekt en dus door "ons allemaal samen" moet worden aangevuld, gaat dat ten koste van de betaalbaarheid en het draagvlak van het systeem.

(nieuwe anoniem)
Helemaal mee eens, maar zou er i.v.m. onterecht weglekken van geld ook eens naar de bovenkant van de samenleving gekeken kunnen worden, juist met het oog op de betaalbaarheid van niet alleen de bestaanszekerheidsuitkeringen aan de onderkant, maar de betaalbaarheid van het hele systeem, dus inclusief miljonairs?
Aan de onderkant van de samenleving worden nu geacht heiligen te leven (die als criminelen worden behandeld), aan de bovenkant van het systeem gaan we ervan uit dat er criminelen zitten - anders zaten ze daar niet - die als heiligen worden behandeld.

Dat is waar de vraag over ging die aan Arnoud was gesteld.

Ja, evenals het vermogen om het wél goed te doen. Hoe het uitpakt wordt sterk door de heersende cultuur beïnvloed, in afzonderlijke organisaties en in de samenleving als geheel.

Hier wil ik even wat van zeggen, dit doe je best vaak. Ben je je ervan bewust dat je een nogal sterke neiging hebt om als jij iets te zeggen hebt te beginnen de ander erop aan te spreken dat die het niet gezegd heeft? Of bijvoorbeeld dat die niet op alles reageert wat jij in hebt gebracht? Zo wek je makkelijk de indruk dat je niet (alleen) op de inhoud maar (ook) op de persoon aan het spelen bent, en dat doet discussies meestal geen goed. Iets om op te letten, misschien?

Het mooie van cultuur is dat we die als samenleving voortdurend aanpassen en voortdurend aspecten van onze eigenlijke menselijke natuur ermee bijsturen. Het ligt in onze natuur om ons eigen en elkaars gedrag te corrigeren. Hoe we dat invullen wordt behalve door onze individuele persoonlijkheden ook heel sterk door de heersende cultuur bepaald. We zijn als soort in staat tot samenlevingen die er een destructieve puinhoop van maken en tot samenlevingen die dingen zorgvuldig en verstandig doen.

De technische middelen die we bedenken en hoe we die inzetten zijn onderdeel van onze cultuur.

Dat doe ik dan ook niet.

Het idee dat mensen dingen alleen maar goed doen is een utopie. Het idee dat mensen dingen goed kunnen doen niet.

Hoe we ermee omgaan wordt sterk gekleurd door cultuur. In 1970 heeft Milton Friedman beargumenteerd dat de sociale verantwoordelijkheid van een bedrijf is om winst te maximaliseren, meer niet, en al die maatschappelijke betrokkenheid die bedrijven toonden vond hij niet kloppen, dat moesten de managers die zich daarmee bezig hielden maar in hun eigen tijd doen. Dat was vermoed ik het onder woorden brengen van een perspectief dat in de VS al best sterk aanwezig was, maar het pakte (misschien wel daarom) ook uit als een sterke stimulans ervan. Dat is een opvatting die een stempel heeft gezet op hoe bedrijven en markten functioneren. Het punt van cultuur is dat, hoe hardnekkig zoiets ook is, er ook andere opvattingen mogelijk zijn en dat die ook kunnen werken, en ook wel eens veel beter.

Wat je beschrijft is cultuur. Het is het idee dat het alleen om winstmaximalisatie op korte termijn gaat en het slaat dingen als continuïteit over. Ik kan me een periode herinneren, ik weet niet meer precies wanneer, waarin veel bedrijven in zwaar weer zaten maar juist de traditionele familiebedrijven (inclusief zeer grote) het opmerkelijk goed deden omdat ze niet vanuit winstmaximalisatie dachten maar vanuit wat de onderneming nodig had om te overleven.

Als je een onderneming uitsluitend ziet als een samenwerking tussen mensen om iets voor elkaar te krijgen dan is het personeel de onderneming. Als je een onderneming uitsluitend ziet als instrument om de zakken van de aandeelhouders te spekken dan is het personeel niet meer dan een productiemiddel. Reken maar dat hoe de samenleving het ziet onderdeel is van de cultuur, en dat een mensgerichte cultuur daar invloed op kan hebben, bijvoorbeeld via draagkracht voor wetgeving die de opportunisten in toom helpt houden.

Het bikkelharde opportunisme dat je noemt zit zeker in onze soort, maar het is niet het enige. Ik kan me een bericht ooit over een onderzoek herinneren waarin werd gekeken of mensen kozen voor onderlinge samenwerking of competitie in situaties waarin het een of juist het ander financieel het meeste opleverde voor hen persoonlijk. De exacte percentages weet ik niet meer, maar het kwam er ruwweg op neer dat de helft van de mensen altijd een voorkeur voor samenwerking had, ook als dat ze financieel minder opleverde, ruwweg een zesde altijd voor competitie, ook als dat ze financieel minder opleverde, en het overblijvende derde deel was opportunistisch: die kozen voor samenwerking als dat ze financieel het meeste opleverde en competitie als ze zo de meeste winst verwachtten. Grappig genoeg waren alleen de samenwerkers goed doordrongen van het bestaan van de andere twee typen mensen, omdat ze er regelmatig last van hadden en er weerbaarheid tegen ontwikkelden. De mensen uit de andere twee groepen waren er typisch van overtuigd dat anderen dezelfde motivatie hadden als zij zelf maar het spel vaak niet zo handig wisten te spelen.

Het vermogen tot samenwerking is sterk in onze soort en de neiging ertoe ook. Dat dat vaak niet de overhand heeft in hoe bedrijven opereren is cultuur, en daar is in beginsel ook een andere cultuur mogelijk zonder dat we daarmee onze humaniteit verwoesten. We kunnen die ook juist versterken.

Triest verhaal. Ik weet dat dergelijke dingen kunnen gebeuren. Ik heb gelukkig ook meegemaakt dat het aanzienlijk beter gaat. Ik weet dat het niet de enige mogelijkheid is van mensen.

Dat heb ik ook helemaal niet beweerd. Wat ik wel bedoel is dat dingen als dat asociale, opportunistische en hypocriete gedrag weliswaar onderdeel zijn van hoe we ermee omgaan, maar dat coöperatief gedrag niet alleen net zo goed menselijk is maar zelfs heel sterk in onze soort aanwezig is, en wel degelijk ook een keuze kan zijn voor hoe we ermee omgaan. Zó bedoel ik: dat ligt niet aan de techniek, dat ligt aan hoe we ermee omgaan.

(...)


Wat ik probeerde duidelijk te maken, is dat bepaalde technieken en technische arrangementen zelf invloed hebben op de cultuur van mensen en op menselijk gedrag. Ik denk dat we het erover eens zijn dat de ontwikkeling van bepaalde technieken en de manier waarop die worden geïmplementeerd, in hoge mate veroorzaakt worden door cultuur. Lees er bijvoorbeeld de pogingen op na om te antwoorden op de vraag waarom Europa en Noord-Amerika tussen de 17e en 20e eeuw een technische voorsprong ontwikkelden op bijvoorbeeld China, het Moghul-rijk in India of de Islamitische wereld (incl. het Ottomaanse rijk).

Maar dat doet er niets aan af dat wanneer bepaalde technieken eenmaal geïnstalleerd zijn, met name ook in de vorm van maatschappelijk relevante infrastructuren - dat die technieken dan vervolgens een sturende en beperkende invloed hebben op de cultuur zelf. Met andere woorden, de gebruikte techniek bepaalt zelf mede hoe er met die techniek door mensen "wordt omgegaan", ook los van hun "cultuur" (als je het begrip "cultuur" nauw en theoretisch definieert, door die op te vatten als de manier waarop mensen gewend zijn om te gaan met elkaar en met dingen, voor zover die omgangsvormen op een bepaald moment voortkomen uit hun eigen geest en uit hun sociale verbanden, dus "los" van hun techniek - hoewel dat dus in de praktijk onmogelijk is).

Daarom is het niet juist en wel simplistisch en suggestief om te zeggen: "Het ligt niet aan de techniek." Het ligt in de praktijk altijd aan cultuur èn aan techniek, in zeer nauwe samenhang met elkaar.

In feite onderscheidt de mens zich van de meeste dieren doordat bij de mens cultuur en techniek al sinds de uitvinding van de speerpunt, vuurstenen en irrigatie van landbouwgrond twee aspecten zijn van één en hetzelfde fenomeen. Dat fenomeen heb ik een "techno-biotoop" genoemd.

Vrij recentelijk zijn er aanwijzingen aan het licht gekomen dat sommige dieren (met name primaten) ook al bepaalde technische vindingen hebben gedaan naar aanleiding van leerervaringen, m.a.w. vindingen die losstaan van aangeboren biologische vaardigheden. Vandaar dat ik het in de vorige alinea heb over "de meeste" dieren. Het onderscheid tussen aangeboren vaardigheden en techniek, alsmede het onderscheid tussen natuur en cultuur, en tussen dier en mens, is niet absoluut, er lijken grijze overgangszones tussen te zitten.

M.J.